Standardi u nastavi istorije

Uloga istorije u obrazovanju učenika osnovnih i srednjih škola prevazilazi okvire „istorijskog znanja”, koje učenici često doživljavaju kao nepotrebno, suvišno i opterećujuće, bez vidljive primene u svakodnevnom životu. Sticanjem znanja o prošlosti, kod učenika se razvijaju analitičke veštine i kritičko mišljenje. Od učenika se očekuje sposobnost da tumače, analiziraju i rasuđuju, ne samo o istorijskim procesima već i o svetu u kome žive.
Moderni tokovi nastave istorije usmeravaju proces nastave istorije ka sticanju životnih kompetencija koje će učenicima pomoći da postanu odgovorni članovi demokratskog društva.

U ovom procesu izmeštanja istorije iz „kule od slonovače”, u kojoj je tako dugo bila ušuškana kao nauka, a koja je najčešće shvatana kao paradigma tradicionalne nastave, pomažu nam standardi. (1) Standari za nastavu istorije su vrlo precizno definisali kojim veštinama i kompetencijama učenik treba da vlada na kraju osnovnog i srednjeg obrazovanja.

Analiza samih standarda za nastavu istorije prevazilazi obime ovog teksta (2), pa ćemo se otuda se fokusirati na načine na koje nam obrazovni standardi pomažu u samom procesu nastave.

Obrazovne standarde za nastavu istorije ne treba posmatrati samo kao krajnji ishod osnovnog ili srednjeg obrazovnog ciklusa, iako oni predstavljaju „željene” rezultate samog obrazovnog procesa. Oni nastavnicima pružaju jasne smernice u kom pravcu bi svakodnevni rad u nastavi trebalo da ide. Upravo sa tom idejom na umu, nastavnici treba da pristupaju nastavi, ali i da u procesu planiranja i izvođenja nastavnog plana i programa koriste obrazovne standarde, kako bi ogromno znanje i iskustvo koje poseduju usmerili ka postizanju jasno definisanih ishoda i kompetencija. Njihovu primenu treba planirati tako da budu deo svakog školskog časa. Samo takvim pristupom osiguraće se ispunjenost očekivanih ishoda, a time i podići kvalitet nastave.

Uključenost Blumove taksonomije u izradu standarda za nastavu istorije u osnovnim i srednjim školama, dodatno doprinosi kvalitetu obrazovnog procesa i predstavlja način na koji nastavnici treba da definišu zadatke i ciljeve učenja, ali i da vrednuju njihove efekte. (3)

Moramo priznati da, kada govorimo o nastavi istorije, najčešće se primenjuju i ostvaruju najniži nivoi učenja Blumove taksonomije iz kognitivnog domena, znanje i razumevanje, dok se viši nivoi ređe ostvaruju (primena, analiza, evaluacija i sinteza). Razloge možemo potražiti u, i dalje dominantnom, tradicionalnom obliku nastave u našim školama. Iz navedenih razloga, bitno je da učenici što više istražuju, analiziraju, upoređuju, prave hipoteze i rešavaju probleme, kako bi dosegli više nivoe učenja, a samim tim podigli kvalitet naše nastave.

Sve navedeno najbolje ćemo prikazati na primeru nastavne jedinice Dominacija sila Osovine 1939–1943. za učenike osmog razreda osnovne škole, koja pripada nastavnoj temi Drugi svetski rat. Više nivoe učenja iz kognitivnog domena (primenu, analizu, evaluaciju i sintezu) u nastavi istorije možemo kod učenika postići kroz primenu odabranih istorijskih izvora. Dobar primer za to je ključni momenat na Istočnom frontu, opsada Lenjingrada, najduža opsada u istoriji čovečanstva.

Izabrane istorijske izvore (izveštaj iz Lenjingrada, svedočenje učiteljice, članak američkih novina, članak britanskih novina, pisma nemačkih vojnika, …) nastavnik predstavlja učenicima. Učenici zatim imaju zadatak da procene njihovu relevantnost i verodostojnost i da na osnovu toga odaberu istorijske izvore za analizu. Pred učenike se postavlja zadatak da razmisle koji izvori bi bili najrelevantniji za „oživljavanje” prošlosti te velike ljudske katastrofe. Ovim zadatkom možemo postići ispunjenje standarda IS 3.2.1. (ume da izvrši selekciju istorijskih izvora) i IS 3.2.2 (4) (ume da analizira i proceni relevantnost istorijskog izvora).

Ključni deo predstavlja raznolikost izvora, tj. neophodno je prikazati svedočenja i jedne i druge strane, a time bismo se približili postizanju standarda IS 3.2.4. (ume da odredi na osnovu analize istorijskog izvora) kontekst u kojem je nastao izvor i kontekst o kojem govori izvor (ideološki, kulturološki, socijalni, politički, geografski kontekst izvora) i IS 3.2.6. (ume da izdvoji razlike i sličnosti u tumačenjima i izvorima koji se odnose na istu istorijsku pojavu). Izvori su selektovani tako da pokrivaju sve periode opsade Lenjingrada, a učenici treba da steknu uvid u to kako se vremenom optimizam i sa jedne i sa druge strane smanjivao, kao posledica sve duže opsade. Učenicima prepuštamo da analiziraju pitanja u vezi sa razlozima pada tog optimizma, uticajem rata na svakodnevni život, psihološkim posledicama na nemačke vojnike i sovjetsko stanovništvo, kao i drugačijim svedočenjima u vreme zime. Cilj je svakako „humanizovati” istoriju, tj. približiti učenicima prošlost u kojoj su živeli ljudi kao što smo mi danas, sa svojim snovima, nadama i strahovima.

Najviši nivo učenja, sintezu, postigli bi u vidu eseja, koji bi učenici pisali u završnom delu časa. Nastavnik na projektoru prikazuje delove svedočenja Aleksandre Mironove (5), nastavnice istorije, koja je s početkom opsade Lenjingrada počela da radi u sirotištu. Prikazan deo govori o njenoj borbi za spas napuštene dece. Zadatak učenika je da objasne motive njene borbe u kontekstu te velike ljudske tragedije, čime težimo ispunjenju standarda IS 3.2.7. (ume da izrazi stav i mišljenje o određenom tumačenju istorijskog fenomena i da odredi vrstu pristrasnosti (manipulacija, propaganda, stereotip…).

U ovom tekstu naveli smo primere primene standarda koji predstavljaju napredno znanje istorijskog istraživanja koji su označeni brojevima 3 i 2. U preporučenim standardima postoje i brojni drugi standardi sa očekivanim ishodima. Nije propisano koliko standarda treba obuhvatiti u toku jednog časa, već se to ostavlja na znanje i iskustvo nastavnicima. Po ličnom iskustvu autora, taj broj ne treba da prelazi pet standarda da bi ciljevi koje sebi postavlja bili realni i ostvarivi za jedan čas.

Ovakvim pristupom u obradi nastavne jedinice, kroz analizu istorijskih izvora (pisama vojnika sa fronta, devojčice iz Lenjingrada…), učenike stavljamo u poziciju da izvode zaključke o životu ljudi u ratnim stradanjima i da prave paralele sa životnim okolnostima u kojima oni rastu. Nastavnik treba da ih navede da pronađu što više paralela da bi formirali ispravne stavove o životu koji žive. Na taj način bi se potvrdila i maksima da je „istorija učiteljica života”, a učenici bi dostigli i najviši nivo učenja u kognitivnom domenu, što po prvoj Blumovoj taksonomiji predstavlja evaluacija. Ujedno bi se delovalo na afektivni domen u kome je važno da učenici razumeju određene društvene vrednosti i zauzmu stavove koji će biti deo njihovog integriteta, odnosno njihove ličnosti koja se formira.

Velika odgovornost je na nastavnicima upravo zbog delovanja na razvoj učenika u afektivnom domenu, i veoma je važno da postoji društvena saglasnost po pitanju koje se to vrednosti propagiraju mladim ljudima, a tu su nastavnici istorije u velikoj meri presudni. Društvena saglasnost po ovom pitanju se upravo postiže donošenjem standarda za nastavu i određenu naučnu oblast. Ishodi su instrumenti koji svakom nastavniku pomažu da ne zaluta i ne napravi propuste koji deluju suprotno od podsticanja i razvijanja mladih bića, kao i od vaspitnih i obrazovnih normi.

Autor: Darko Tmušić, profesor istorije, diplomirao je na Filozofskom fakultetu u Beogradu, gde je završio i master akademske studije u oblasti savremene istorije. Radio je kao saradnik pri Humboltovom univerzitetu u Berlinu, a u isto vreme sticao je iskustvo u nastavi radeći i kao profesor istorije u osnovnoj školi.

U Savremenij gimnaziji Darko nastoji da teme približi modernom vremenu i da ih oživi, a posebno insistira na razumevanju istorijskih procesa, koji učenicima pomažu da bolje razumeju vreme u kom živimo. Darko obožava sport, pa ga u slobodno vreme možete videti kako igra košarku, ali i u ulozi košarkaškog trenera.

Napomena autora: Zahvaljujem na nesebičnoj pomoći tokom pisanja članka članovima IMO tima, dr Marini Petrović na sugestijama za koncipiranje teme i rad na tekstu, kao i koleginicama Aleksandri Ikonov i Aleksandri Karadžić na podršci.

Literatura i izvori:

(1) Obrazovni standardi za nastavu istorije u procesu su izrade od 2009. godine, a usvajanjem standarda za srednje obrazovanje zaokružen je proces standardizacije douniverzitetskog znanja.
(2) Opšti standardi postignuća za kraj opšteg srednjeg obrazovanja i vaspitanja i srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja u delu opšteobrazovnih predmeta dostupni su na veb-stranici Zavoda sa unapređenje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja.
(3) Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja, Obavezni standardi za kraj obaveznog obrazovanja za nastavni predmet istorija, Beograd, 2010, str. 30.
(4) Potpun prikaz standarda dostupan je na veb-sajtu Zavoda za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja, http://ceo.edu.rs/wp-content/uploads/obrazovni_standardi/kraj_obaveznog_obrazovanja/Istorija.pdf.
(5) Delovi dnevnika Aleksandre Mironove objavljeni su na veb-sajtu https://www.dailymail.co.uk/news/article-4612584/Ddiaries-reveal-horror-Nazi-siege-Leningrad.html

Dodatno:

Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja, Obavezni standardi za kraj obaveznog obrazovanja za nastavni predmet istorija, Beograd, 2010.
Pravilnik o opštim standardima postignuća za kraj opšteg srednjeg obrazovanja i srednjeg stručnog obrazovanja u delu opšteobrazovnih predmeta, Beograd, 2013.

Veb-stranice:

RECOMMENDATION OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 18 December 2006 on key competences for lifelong learning http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2006:394:0010:0018:en:PDF
https://www.dailymail.co.uk/news/article-4612584/Ddiaries-reveal-horror-Nazi-siege-Leningrad.html
https://dp.la/primary-source-sets/world-war-ii-s-eastern-front-operation-barbarossa/sources/1697
http://www.eyewitnesstohistory.com/leningrad.htm
https://www.theguardian.com/world/2016/dec/24/siege-of-leningrad-diaries-only-skeletons-not-people-second-world-war